Wpływ zmian cen ropy naftowej na polską gospodarkę

Ropa naftowa pozostaje jednym z najważniejszych surowców energetycznych na świecie, a jej ceny mają bezpośredni i pośredni wpływ na funkcjonowanie gospodarek krajowych. Polska, jako kraj importujący znaczną część potrzebnej ropy, jest szczególnie wrażliwa na wahania cen tego surowca na rynkach światowych. W niniejszym artykule analizujemy, w jaki sposób zmiany cen ropy naftowej wpływają na różne sektory polskiej gospodarki oraz jak przekładają się na podstawowe wskaźniki makroekonomiczne.

Struktura importu ropy naftowej do Polski

Aby zrozumieć wpływ cen ropy na polską gospodarkę, warto najpierw przyjrzeć się strukturze importu tego surowca. Przez wiele lat Polska była uzależniona głównie od dostaw ropy z Rosji, jednak w ostatnich latach nastąpiła znacząca dywersyfikacja kierunków dostaw.

Aktualnie struktura importu ropy naftowej do Polski przedstawia się następująco:

Należy podkreślić, że koszty importu ropy naftowej stanowią znaczącą część polskiego deficytu handlowego. W 2022 roku wartość importowanej ropy i produktów naftowych osiągnęła poziom blisko 75 mld złotych, co stanowiło około 7% całkowitego importu do Polski.

Bezpośredni wpływ cen ropy na inflację i ceny paliw

Jednym z najbardziej widocznych i bezpośrednich skutków zmian cen ropy naftowej są wahania cen paliw na stacjach. Choć relacja między cenami ropy a cenami detalicznymi paliw nie jest liniowa ze względu na strukturę podatków i marż, to istnieje między nimi silna korelacja.

Struktura ceny detalicznej paliw w Polsce

Aby zrozumieć, w jakim stopniu zmiany cen ropy wpływają na ceny paliw, warto przyjrzeć się strukturze ceny detalicznej benzyny Pb95 i oleju napędowego:

• Cena netto paliwa (bez podatków) - ok. 45-50% ceny detalicznej
• Akcyza - ok. 20-25% ceny detalicznej
• Opłata paliwowa - ok. 3-4% ceny detalicznej
• Opłata emisyjna - ok. 1-2% ceny detalicznej
• VAT (23%) - ok. 18-20% ceny detalicznej
• Marża detaliczna - ok. 5-8% ceny detalicznej

Z powyższej struktury wynika, że zmiany cen ropy na rynkach światowych odpowiadają za mniej niż połowę finalnej ceny paliwa na stacjach. W przypadku 10% wzrostu ceny ropy na rynkach światowych, cena detaliczna paliw w Polsce wzrasta średnio o około 4-5%, przy założeniu stałego kursu USD/PLN.

Wpływ na inflację konsumencką

Zmiany cen paliw mają istotny wpływ na inflację konsumencką w Polsce. Paliwa stanowią około 5% koszyka inflacyjnego GUS, co oznacza, że wzrost cen paliw o 10% przekłada się bezpośrednio na wzrost inflacji o około 0,5 punktu procentowego.

Ponadto występuje efekt pośredni, ponieważ wyższe ceny paliw zwiększają koszty transportu i logistyki, co z czasem przekłada się na wzrost cen innych towarów i usług. Szacuje się, że całkowity wpływ (bezpośredni i pośredni) 10% wzrostu cen paliw na inflację konsumencką w Polsce wynosi około 0,7-0,9 punktu procentowego.

Poniższy wykres przedstawia korelację między zmianami cen ropy naftowej a inflacją w Polsce w latach 2018-2022:

Wpływ na sektor transportowy i logistyczny

Sektor transportowy i logistyczny jest jednym z najbardziej wrażliwych na zmiany cen paliw. W Polsce transport drogowy odpowiada za około 85% przewozu towarów, a koszty paliwa stanowią 25-35% całkowitych kosztów operacyjnych firm transportowych.

Według badań przeprowadzonych przez Instytut Transportu Samochodowego, 10% wzrost cen paliw przekłada się na:

• Wzrost kosztów operacyjnych firm transportowych o 2,5-3,5%
• Wzrost cen usług transportowych o 1,5-2,5% (z opóźnieniem 1-2 miesięcy)
• Spadek rentowności firm transportowych o 0,8-1,2 punktu procentowego

W dłuższej perspektywie utrzymujące się wysokie ceny paliw prowadzą do:

• Konsolidacji rynku transportowego i eliminacji mniej efektywnych podmiotów
• Inwestycji w bardziej ekonomiczne pojazdy i alternatywne źródła napędu
• Optymalizacji tras i maksymalizacji wykorzystania ładowności pojazdów
• Rozwoju multimodalnych łańcuchów dostaw z większym udziałem transportu kolejowego

Wpływ na konkurencyjność polskiego przemysłu

Rosnące ceny ropy naftowej wpływają na konkurencyjność polskiego przemysłu na kilka sposobów:

1. Bezpośredni wpływ na energochłonne gałęzie przemysłu

Branże energochłonne, takie jak metalurgia, produkcja cementu, ceramiki, szkła czy nawozów, są szczególnie wrażliwe na zmiany cen energii, w tym paliw płynnych. Dla tych sektorów koszty energii mogą stanowić nawet 20-40% kosztów produkcji.

Analiza przeprowadzona przez Departament Analiz Ekonomicznych NBP wskazuje, że 10% wzrost cen ropy naftowej przekłada się na spadek rentowności w branżach energochłonnych o 0,5-1,5 punktu procentowego.

2. Wpływ na koszty surowców petrochemicznych

Ropa naftowa jest nie tylko źródłem energii, ale również surowcem do produkcji wielu materiałów, takich jak tworzywa sztuczne, włókna syntetyczne, rozpuszczalniki i inne chemikalia. Wzrost cen ropy bezpośrednio wpływa na koszty produkcji w przemyśle chemicznym, tworzyw sztucznych, tekstylnym oraz produkcji opakowań.

Badania przeprowadzone przez Polską Izbę Przemysłu Chemicznego wskazują, że wzrost cen ropy o 10% przekłada się na wzrost kosztów surowców w przemyśle chemicznym o 3-7%, w zależności od segmentu.

3. Wpływ na konkurencyjność eksportową

Polska gospodarka jest silnie zorientowana na eksport, który stanowi około 55% PKB. Wzrost kosztów produkcji wywołany wyższymi cenami paliw i surowców pochodnych może negatywnie wpływać na konkurencyjność cenową polskich produktów na rynkach zagranicznych.

Według analiz Polskiego Instytutu Ekonomicznego, utrzymujący się przez rok wzrost cen ropy o 20% może prowadzić do spadku wolumenu eksportu o 0,8-1,2% w branżach najbardziej wrażliwych na koszty transportu i energii.

Wpływ na bilans płatniczy i kurs walutowy

Polska jest importerem netto ropy naftowej, co oznacza, że wzrost cen tego surowca ma negatywny wpływ na bilans handlowy i płatniczy kraju.

1. Wpływ na bilans handlowy

Wzrost cen ropy o 10% przy utrzymaniu stałego wolumenu importu prowadzi do pogorszenia bilansu handlowego Polski o około 0,3-0,4% PKB. W 2022 roku, gdy ceny ropy wzrosły średnio o około 40% w porównaniu do roku poprzedniego, wartość importu ropy i produktów naftowych zwiększyła się o blisko 30 mld złotych, co stanowiło jeden z głównych czynników pogorszenia się salda handlowego Polski.

2. Wpływ na kurs złotego

Pogorszenie bilansu handlowego wywiera presję na osłabienie kursu złotego. Analiza historyczna wskazuje, że wzrost cen ropy o 10% przekłada się średnio na osłabienie złotego względem głównych walut o około 0,5-1,0% w perspektywie 3-6 miesięcy, przy założeniu braku innych istotnych czynników wpływających na kurs.

Mechanizm jest jednak bardziej złożony, gdyż na kurs walutowy wpływa wiele czynników jednocześnie, a zależność nie zawsze jest jednoznaczna. Na przykład, jeśli wzrost cen ropy jest spowodowany silnym globalnym wzrostem gospodarczym, który jednocześnie zwiększa popyt na polskie towary eksportowe, negatywny wpływ na kurs złotego może być zniwelowany.

Wpływ na politykę fiskalną i budżet państwa

Zmiany cen ropy naftowej mają dwojaki wpływ na budżet państwa:

1. Wpływ na wpływy podatkowe

Z jednej strony, wzrost cen paliw zwiększa wpływy z podatku VAT, który jest naliczany od wartości sprzedaży. Jednak część akcyzy na paliwa jest określona kwotowo (w złotych za litr), a nie procentowo, więc wzrost cen nie przekłada się bezpośrednio na wzrost wpływów z tego tytułu.

Według wyliczeń Ministerstwa Finansów, 10% wzrost cen detalicznych paliw prowadzi do wzrostu wpływów budżetowych z podatków pośrednich o około 1,5-2 mld złotych rocznie.

2. Wpływ na wydatki publiczne

Z drugiej strony, wzrost cen paliw zwiększa wydatki sektora publicznego związane z:

• Transportem publicznym i usługami komunalnymi
• Wydatkami na transport i logistykę w instytucjach publicznych
• Kosztami związanymi z funkcjonowaniem służb mundurowych, wojska, pogotowia ratunkowego itp.

Ponadto, w okresach znaczących wzrostów cen paliw, rząd może decydować się na wprowadzenie mechanizmów ochronnych dla konsumentów (np. czasowe obniżki podatków, jak miało to miejsce w ramach tzw. tarczy antyinflacyjnej), co dodatkowo obciąża budżet państwa.

3. Wpływ na wyniki spółek Skarbu Państwa

Polska posiada znaczące udziały w sektorze rafineryjnym poprzez spółki takie jak PKN Orlen. Wzrost cen ropy ma zróżnicowany wpływ na wyniki tych spółek w zależności od marż rafineryjnych, które nie zawsze rosną proporcjonalnie do wzrostu cen surowca.

Niemniej jednak, w latach 2021-2022 obserwowaliśmy rekordowe zyski koncernów paliwowych, co przełożyło się na zwiększone wpływy do budżetu z tytułu dywidend i podatku CIT.

Wpływ zmian cen ropy na zachowania konsumentów

Długotrwałe zmiany cen paliw wpływają na zachowania konsumentów i przedsiębiorstw, prowadząc do strukturalnych zmian w gospodarce:

1. Wpływ na decyzje zakupowe dotyczące samochodów

Utrzymujące się wysokie ceny paliw skłaniają konsumentów do:

• Wyboru bardziej ekonomicznych samochodów i napędów alternatywnych
• Przyspieszenia elektryfikacji transportu osobowego
• Częstszego korzystania z transportu publicznego

Badania GUS pokazują, że po znaczących wzrostach cen paliw w latach 2021-2022, ponad 30% Polaków deklaruje, że przy następnym zakupie samochodu większą wagę przykładać będzie do jego ekonomiczności, a 15% rozważa zakup samochodu hybrydowego lub elektrycznego.

2. Wpływ na mobilność i turystykę

Wyższe ceny paliw wpływają również na:

• Ograniczenie podróży rekreacyjnych samochodem
• Zmianę preferencji dotyczących miejsc wypoczynku (lokalizacje bliżej miejsca zamieszkania)
• Wzrost popularności transportu publicznego i wspólnych przejazdów

Według Polskiej Organizacji Turystycznej, 10% wzrost cen paliw przekłada się na około 2-3% spadek podróży samochodowych na dystansach powyżej 300 km.

Prognozy i rekomendacje

Analizując długoterminowe trendy na rynku ropy naftowej oraz zachodzące zmiany w globalnej gospodarce, możemy sformułować następujące przewidywania i rekomendacje dla polskiej gospodarki:

1. Prognozy dotyczące cen ropy i ich wpływu na polską gospodarkę

Międzynarodowa Agencja Energii (IEA) oraz większość analityków rynku prognozują, że w perspektywie średnioterminowej (3-5 lat) ceny ropy naftowej będą charakteryzować się podwyższoną zmiennością, ale średnio powinny utrzymywać się w przedziale 75-95 USD za baryłkę.

Dla polskiej gospodarki oznacza to:

• Utrzymanie się presji kosztowej w sektorach energochłonnych
• Kontynuację procesu elektryfikacji transportu osobowego i rozwoju paliw alternatywnych
• Stopniową adaptację łańcuchów dostaw do wyższych kosztów transportu

2. Rekomendacje dla polityki gospodarczej

W celu zmniejszenia wrażliwości polskiej gospodarki na wahania cen ropy naftowej, rekomendowane działania obejmują:

• Dalsza dywersyfikacja źródeł dostaw ropy - kontynuacja polityki zmniejszania zależności od pojedynczych kierunków importu
• Rozwój odnawialnych źródeł energii - przyspieszenie transformacji energetycznej i zwiększenie udziału OZE w miksie energetycznym
• Wspieranie efektywności energetycznej - programy modernizacji przemysłu ukierunkowane na redukcję energochłonności
• Rozwój infrastruktury transportu publicznego - inwestycje w kolej i transport zbiorowy w miastach
• Elektryfikacja transportu - kontynuacja programów wsparcia dla pojazdów elektrycznych i rozwój infrastruktury ładowania
• Rozwój krajowych mocy przetwórczych - inwestycje w głębokość przerobu ropy i nowoczesne technologie rafineryjne

3. Rekomendacje dla przedsiębiorstw

Firmy działające w Polsce powinny uwzględniać ryzyko związane z wahaniami cen ropy w swoich strategiach poprzez:

• Dywersyfikację źródeł energii i zwiększanie udziału OZE
• Inwestycje w efektywność energetyczną procesów produkcyjnych
• Stosowanie instrumentów zabezpieczających przed ryzykiem cenowym (hedging)
• W sektorze transportowym - modernizację floty i wdrażanie zaawansowanych systemów zarządzania transportem
• Rozwój lokalnych łańcuchów dostaw, zmniejszających zależność od kosztownego transportu dalekobieżnego

Podsumowanie

Wpływ cen ropy naftowej na polską gospodarkę jest wielowymiarowy i złożony. Choć Polska skutecznie zmniejsza energochłonność swojej gospodarki i dywersyfikuje źródła energii, to nadal pozostaje istotnie wrażliwa na wahania cen tego surowca.

Głównymi kanałami, poprzez które zmiany cen ropy wpływają na polską gospodarkę, są:

• Bezpośredni wpływ na inflację i siłę nabywczą konsumentów
• Zmiany w kosztach działalności przedsiębiorstw, szczególnie w sektorach transportowym i przemysłowym
• Wpływ na bilans handlowy i kurs walutowy
• Oddziaływanie na politykę fiskalną i budżet państwa

W dłuższej perspektywie, obecne wyzwania związane z wysokimi i zmiennymi cenami ropy mogą jednak przyczynić się do przyspieszenia korzystnych przemian strukturalnych w polskiej gospodarce, takich jak rozwój odnawialnych źródeł energii, elektryfikacja transportu i poprawa efektywności energetycznej. Te zmiany, odpowiednio wspierane przez politykę gospodarczą państwa, mogą w przyszłości znacząco zmniejszyć zależność Polski od importu ropy naftowej i jej podatność na wahania cen tego surowca na rynkach światowych.